طنزهای امبرتو اکو
اومبرتو اکو نشانه شناس، رمان نویس، منتقد ادبی و متخصص قرون وسطی است که در ایران هم به خوبی شناخته می شود و آثار مختلفی از او به فارسی ترجمه شده است. اکو اگرچه دیر به سراغ داستان نویسی رفت اما رمان هایی نوشت که نشان می دهد تا چه اندازه رمان نویس چیره دستی است. رمان های او تلفیقی از ژانرهای مختلف است. از رمان های علمی-تخیلی گرفته تا رمان پلیسی و داستان های پارتیزانی ایتالیای دوران جنگ در کارنامه او دیده می شود. در رمان های اکو طنزی درخشان و رندانه دیده می شود و او از دانش نظری اش در عرصه زبان و نشانه شناسی و نیز تخصصش در تاریخ قرون وسطی در داستان هایش استفاده کرده است.
اکو نویسنده پرکاری بود و به جز رمان هایش، کتاب ها و نوشته های نظری زیادی دارد که می توان آنها را به دو دسته کلی نشانه شناسی و غیرنشانه شناسی تقسیم کرد. آثار نظری غیرنشانه شناسی او کتاب ها و متونی درباره زبان و زیبایی شناسی و نقد ادبی و حتی ترجمه پژوهی است. او در یکی از کتاب هایش با عنوان «اعترافات رمان نویس جوان» با همان طنز و هزلی که در رمان هایش دیده می شود در قالب چهار درسگفتار شیوه و سبک رمان نویسی اش را توضیح داده است. طنز اکو حتی در عنوان این کتاب هم دیده می شود. همچنین مضمون اصلی اولین رمان او نیز یعنی «نام گل سرخ» کمدی و طنز و خنده است و می توان گفت که او در مورد خنده نظر دارد. اکو از دریچه طنز به روایت مسائل و موضوعات مختلف می پردازد. این ویژگی آثار او را خواندنی تر می کند.
اخیرا کتابی با عنوان «چگونه با ماهی قزل آلا سفر کنیم؟» با ترجمه غلامرضا امامی در نشر کتاب کوچه منتشر شده که شامل طنزها و یادداشت های اکو است. آن طور که در توضیحات پشت جلد این کتاب آمده، اکو در اینجا با نگاهی کنجکاو و دقیق و با زبانی روان و رسا همچون آینه ای به بازنمایی دوران مدرن پرداخته است و دوران کامپیوتر، اینترنت، موبایل و… را بررسی کرده است. امامی که این کتاب را از بان اصلی به فارسی برگردانده است در بخشی از درآمدش درباره وجوه مختلف کارهای اکو نوشته: «همواره از اکو سه چهره به یادگار می ماند: چهره استاد بزرگ دانشگاه، محقق نشانه شناسی و قرون وسطی که بیش از سی دانشگاه بزرگ جهان به وی دکترای افتخاری دادند اما او تا پایان عمر به تدریس در دانشگاه بولونیا -کهن ترن و معتبرترین دانشگاه اروپا- پرداخت. چهره دیگر وی نویسنده ای نامدار است که با رمان نام گل سرخ و رمان های دیگر شهرتی جهانی یافت. سومین چهره وی که کمتر به آن پرداخته شده چهره روزنامه نگاری زبردست و نویسنده ای یگانه است که هر هفته در مطبوعات ایتالیا به جد و طنز یادداشت هایی می نوشت». «چگونه با ماهی قزل آلا سفر کنیم؟»، در واقع شامل یادداشت ها و طنزهای اکو است که یکجا گرد آمده اند.
اکو در متن های این کتاب، با روایتی طنزآمیز موضوعات روزمره و معمولی زندگی را دستمایه قرار داده تا به واسطه آنها به چیزی کلی تر، یعنی زمانه ای که در آن به سر می بریم بپردازد. در این یادداشت ها هم می توان طنز درخشان اکو را دید و هم دامنه گسترده دانش او در موضوعات مختلف و همچنین علایق شخصی اش که در یادداشت های مختلفش جا گرفته اند. در یکی از این یادداشت ها با عنوان «چگونه یک کتابخانه شخصی را سازماندهی کنیم؟» می خوانیم: «به طور کلی، از زمان کودکی ام تا امروز، همیشه دو، فقط دو طنز خنده دار درباره ام گفته اند: تو برای هر چیزی جواب داری. و صدایت در دشت ها انعکاس پیدا می کند. تمام دوران کودکی ام فکر می کردم از شانس عجیب وغریبم هرکسی سر راهم قرار می گیرد آدم احمقی است. بعدها که بزرگ شدم ناچار به این نتیجه رسیدم هیچ انسانی از این دو قانون نمی تواند بگریزد: اولین فکر و نظری که به ذهن یک نفر می رسد، بدیهی ترین نظر است؛ و زمانی که یک نظر بدیهی به ذهن کسی می رسد تصورش را هم نمی کند که ممکن است همین نظر قبلا به ذهن دیگران هم خطور کرده باشد. من مجموعه ای از تیترهای مربوط به نقد و بررسی آثار خودم را به همه زبان های هند و اروپایی جمع کرده ام، از انعکاس اکو گرفته تا کتابی پر از انعکاس. در مورد این تیتر دومی، شک دارم که تیتر چاپ شده اولین نظری بوده که به ذهن معاون سردبیر رسیده است. لابد این اتفاق افتاده است: شورای تیتر جلسه داشتند، در مورد تقریبا بیست عنوان احتمالی با هم بحث و تبادل نظر کردند و در نهایت چشمان سردبیر برقی زده و گفته: هی! آقایان! فکر بکری دارم! و بقیه جواب داده اند: رئیس، تو معرکه ای! از کجا این تیترها به ذهنت می رسد؟ و احتمالا او هم باید جواب داده باشد: استعداد خدادادی است. منظورم این نیست که مردم سطحی نگر و مبتذل هستند. اینکه چیزی پیش پاافتاده را به عنوان الهام الهی یا فوران خلاقیت تلقی کنیم نشان دهنده طراوت روح است و اشتیاق به زندگی و پیش بینی ناپذیری هایش و نیز عشق به ایده پردازی، هر قدر هم که این ایده ها کوچک باشند…».